Γράφει η Κατερίνα Σχισμένου.
Ο Λάμπρος Ορφανός (1916–1995) ήταν ένας από τους σημαντικότερους Έλληνες
χαράκτες και γραφίστες του 20ού αιώνα, που συνδύασε το καλλιτεχνικό ταλέντο με
την εφαρμοσμένη τέχνη και άφησε σημαντικό αποτύπωμα στην ελληνική και ευρωπαϊκή
εικαστική σκηνή. Γεννημένος στην Αθήνα, από νεαρή ηλικία έδειξε ιδιαίτερο
ενδιαφέρον για τη ζωγραφική και τη χαρακτική, επιλέγοντας να σπουδάσει στην
Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών (ΑΣΚΤ) όπου είχε την ευκαιρία να διδαχθεί από
διακεκριμένους καθηγητές όπως ο Ουμβέρτος Αργυρός και ο Επαμεινώνδας
Θωμόπουλος. Εκεί ειδικεύτηκε κυρίως στη χαρακτική, με μέντορα τον Γιάννη
Κεφαλληνό, ενώ παράλληλα παρακολούθησε μαθήματα Ιστορίας της Τέχνης υπό τον
Παντελή Πρεβελάκη.
Μετά τις σπουδές του στην Ελλάδα, ο Ορφανός πήρε υποτροφία από το Ίδρυμα
Κρατικών Υποτροφιών (ΙΚΥ) και συνέχισε τις σπουδές του στο Παρίσι, στην
ÉcoledesBeaux-Arts και στηνEcoleEstienne, όπου εμβάθυνε στην τέχνη της
χαρακτικής και της μικροχαρακτικής. Εκεί βραβεύτηκε δύο φορές, το 1953 και το
1954, για το χαρακτικό του έργο λαμβάνοντας και τον εξαιρετικά σπάνιο και
τιμητικό τίτλο για τη Γαλλία “maîtreduburin”, επιβεβαιώνοντας τη θέση του
ανάμεσα στους διακεκριμένους καλλιτέχνες της εποχής του.
Επιστρέφοντας στην Ελλάδα, ανέλαβε σημαντική θέση στην Τράπεζα της
Ελλάδος, όπου ως προϊστάμενος στην Υπηρεσία Καλλιτεχνικού Σχεδίου και Χάραξης
ήταν υπεύθυνος για τη σχεδίαση και χάραξη των ελληνικών χαρτονομισμάτων και
νομισμάτων. Το έργο του αυτό είχε τεράστια επιρροή στην αισθητική των ελληνικών
νομισμάτων και έγινε συνώνυμο της ποιότητας και της αυθεντικότητας. Παράλληλα, εργάστηκε
και στο σχεδιασμό γραμματοσήμων, όχι μόνο για την Ελλάδα αλλά και για τη Γαλλία
και τις γαλλικές αποικίες, γεγονός που αποδεικνύει την αναγνώριση του έργου του
και εκτός των ελληνικών συνόρων.
Η καλλιτεχνική του δραστηριότητα δεν περιορίστηκε μόνο στακρατικά
έγγραφα υψηλής ασφαλείας, καθώς συμμετείχε σε πολλές εκθέσεις χαρακτικής και
ζωγραφικής στην Ελλάδα και το εξωτερικό. Ήταν σύζυγος της ζωγράφου Έλλης
Μουρέλου, με την οποία μοιράστηκε την καλλιτεχνική του πορεία, ενώ η συνεργασία
τους θεωρείται μία από τις πιο ενδιαφέρουσες στην ελληνική εικαστική σκηνή της
εποχής.
Η τέχνη του Λάμπρου Ορφανού χαρακτηρίζεται από μία ιδιαίτερη σύνθεση
παραδοσιακών και μοντέρνων στοιχείων, με έμφαση στην λεπτομέρεια και την
ακρίβεια, στοιχεία που απαιτούνται τόσο στην χαρακτική όσο και στη γραφιστική.
Η συμβολή του στο χώρο των εικαστικών τεχνών και της γραφιστικής, αλλά και η
επίδρασή του στην ελληνική αισθητική ταυτότητα μέσα από τα νομίσματα και τα
γραμματόσημα, τον καθιστούν έναν καλλιτέχνη με διαχρονική αξία και σεβασμό.
Είχαμε την μεγάλη τύχη να συνομιλήσουμε με τον γιό του Μίνω Ορφανό για
τον πατέρα του με αφορμή τα 30 χρόνια από το θάνατο του.
Ερώτηση Πρώτη: Πόσο επηρέασαν οι
σπουδές στο εξωτερικό και ιδιαίτερα στη Γαλλία την ιδιαιτερότητα του πατέρα σας ως καλλιτέχνη.
Ο Λάμπρος Ορφανός γεννήθηκε στην
Αθήνα μέσα στον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο. Ανακάλυψε την καλλιτεχνική του
έφεση ως έφηβος και πολύ νέος μπόρεσε να
εισαχθεί στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών της Αθήνας για να σπουδάσεις ζωγραφική
και χαρακτική μέσα στον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο και τη γερμανική κατοχή και να
τελειώσει τις σπουδές του με το τέλος του ελληνικού εμφυλίου πολέμου.
Προσλαμβάνεται το 1949 ως βασικός χαράκτης στο ίδρυμα εκτύπωσης
τραπεζογραμματίων και αξιών της Τράπεζας της Ελλάδος και φεύγει για
μετεκπαίδευση στη χαρακτική και τη μικροχαρακτική στο Παρίσι το 1952 με
υποτροφία του Ιδρύματος Κρατικών Υποτροφιών μαζί με τη σύζυγό του ΈλληΜουρέλου
Ορφανού. Η δυνατότητα που του προσφέρθηκε να ζήσει, να γνωρίσει και να έρθει σε
επαφή με την τέχνη σε ένα παγκόσμιο κέντρο καλλιτεχνικής δημιουργίας για τρία χρόνια του άνοιξαν τους
ορίζοντές του με νέες προσλαμβάνουσες, νέες
ελευθερίες, νέες νοοτροπίες, νέες κοινωνικές δομές, νέες δυνατότητες
έκφρασης και δημιουργίας. Εκεί ισχυροποίησε την αυτοπεποίθηση του στην έννοια
του μπορώ, του αληθινά αγαπώ, στοιχεία κεντρικά του χαρακτήρα του για τα
επόμενα χρόνια της ζωής του. Η επαφή του με τη Γαλλία του πρόσφερε τη
δυνατότητα εξέλιξης των εκφραστικών του μέσων, αλλαγή της θεματολογίας του,
διεθνοποίησης της σκέψης του, εμπλουτισμού των εικόνων του. Ταξίδεψε σε όλη την
Ευρώπη, γνώρισε τα κύρια κέντρα παραγωγής καλλιτεχνικής δημιουργίας, ήρθε σε
επαφή με σημαντικούς καλλιτέχνες του παρελθόντος αποκτώντας τη βαθιά παιδεία
των ανθρώπων του κόσμου έξω από την εντοπιότητα και την ελληνικότητα που
κυριαρχούσε εκείνη την εποχή στον τόπο του. Απόκτησε και διατήρησε βαθιές
φιλίες σε πολλές χώρες της Ευρώπης και μαζί με τη σύζυγό του ΈλληΜουρέλου
Ορφανού θέλησαν να ζήσουν και να δημιουργήσουνεκεί. Θεωρώ ότι στο Παρίσι βίωσε
την προσωπική του ολοκλήρωση ως καλλιτέχνης συνειδητοποιώντας την και
μετατρέποντας την σε εσωτερική δύναμη και βαθιά ευαισθησία.
Ερώτηση Δεύτερη: Τι
είναι αυτό που κάνει τον Λάμπρο Ορφανό έναν πολύπλευρο και πολυδιάστατο
καλλιτέχνη που σημάδεψε την ελληνική ζωγραφική αλλά ακόμα περισσότερο τη
χαρακτική στους ιδιαίτερους τομείς το τραπεζογραμματίων και αξιών των
χαρτονομισμάτων αλλά και γραμματόσημων.
Ο Λάμπρος Ορφανός είχε δύο καλλιτεχνικές ιδιότητες. Ήταν ο διευθυντής
του τμήματος χάραξης της Τράπεζας της Ελλάδος και ένας από τους βασικούς
χαράκτες των ελληνικών χαρτονομισμάτων και κερμάτων και από την άλλη ένα
ζωγράφος ελεύθερος από εμπορικές δεσμεύσεις και εξαρτήσεις, που απεικόνισε του
ελληνικό ατοπικό τοπίο. Εργάστηκε μέσα σε συγκεκριμένα πλαίσια- αυτό της
αντιπροσώπευσης ενός κράτους και των μεγάλων εννοιών, μέσα από τα κρατικά
έγγραφα υψηλής ασφαλείας και από την άλλη με την απεικόνιση του ανθρώπινου
βάθους μέσα από το φυσικό τοπίοinsitu στα πλαίσια των έργων που δημιούργησε.
Δεν επιδίωκε την ανατροπή πλαισίων γενικάαλλά την εισαγωγή νέων παραμέτρων μέσα
σε αυτά. Ήξερε να συμπυκνώνει μεγάλες έννοια σε μικρά μεγέθη είτε στις κεφαλές
που κοσμούσαν τα ελληνικά νομίσματα που δημιούργησε και χάραξε εκείνος είτε στα
δικά του τοπία που δημιούργησε όταν μόνος του και σε απόλυτη επαφή με τη φύση,
ανασυνέθετε μέσα σε λίγες ώρες, τις εικόνες φωτός και χρωμάτων που
έρχονταναντιμέτωπος. Στο έργο του κατάφερε να εισάγει μία πολύ προσωπική και
βαθιά ευαισθησία, ικανή να δώσει ψυχή και μέτρο στην εικόνα που παρήγαγε. Η
δημιουργία ενός χαρτονομίσματος έπαιρνε χρόνια ενώενός έργου ώρες, όμως και
στις δύο περιπτώσεις υπήρχε ο ίδιος εσωτερικός παλμός ανεξαρτήτως εκφραστικών
μέσων, λόγουχρήσης ή σκοπού. Νομίζω ότι θα ήταν εύκολο να πει κανείς για την συνεισφορά τουστο ελληνικό
χαρτονόμισμα, στην απεξάρτηση του ελληνικού χαρτονομίσματος από την εκτύπωση
του στο εξωτερικό όπως και από το ελληνικό κατεστημένο που το όριζε.Όμως αυτό
που ξεπερνά τη μεγάλη τεχνική αρτιότητα και τον βαθύ έλεγχο των εκφραστικών του
μέσων είναι ότι κατάφερε να δώσει εσωτερική ψυχή και μέτρο στο έργο του,
δημιουργώντας το δικό του προσωπικό ήθος και στη ζωή του και στη δημιουργία
του.
Ερώτηση Τρίτη: Πόσο
σημαντική ήταν αυτή η συμβολή του έως σήμερα.
Η συμβολή του έως και σήμερα είναι ότι το ελληνικό κράτος μπορεί και
παράγει από τις αρχές του 1960 και μετά το δικό του νόμισμα στο έδαφός του.
Αυτό αν δεν κάνω λάθος το κάνει ένα από τα πέντε κράτη της ευρωζώνης που
παράγει, διακινεί και μοιράζει βάσει των εντολών της κεντρικής Ευρωπαϊκής
Τράπεζας το ευρωπαϊκό νόμισμα στους υπόλοιπους ευρωπαϊκούς του εταίρους. Η
σύγκριση και μόνο των μεγεθών άλλων μεγάλων ευρωπαϊκών κρατών με αυτό της
Ελλάδας εξάγει από μόνη της τα δικά της συμπεράσματα της όποιας σημαντικότητας
του.
Ερώτηση Τέταρτη: Πόσο
εύκολη ή και δύσκολη είναι η πορεία ενός καλλιτέχνη της δυναμικής και εμβέλειας
του πατέρα σας ναπορευθεί στην ελληνική πραγματικότητα;
Ο Λάμπρος Ορφανός επέλεξε τη σιωπή και τη διακριτική προσωπική
δημιουργία σε σχέση με την ελληνική καλλιτεχνική πραγματικότητα. Παρουσίαζε τη
δουλειά του μόνο στο εξωτερικό σε μεγάλες διεθνείς διοργανώσεις εκθέσεις και
ιδρύματα. Επέλεξε την Ευρώπη, τη βόρεια και νότια Αμερική τη Μέση Ανατολή και
τη βόρεια Αφρική πέραν εκείνων των επαφών που είχε με πολλές κεντρικές τράπεζες
ανά την υφήλιο. Άφησε το αποτύπωμά του στον τόπο του αναβαθμίζοντας καθοριστικά
την εικόνα των ελληνικών κερμάτων και αξιών και παράλληλα συνεργάστηκε με
πρωτοπόρες διεθνείς εταιρείες για τη σχεδίαση χαρτονομισμάτων και γραμματοσήμων
όπως ο οργανισμός ΡομπέρτοΤζιώρη στηΛοζάνη, η κεντρική τράπεζα του Καναδά, η
κεντρική τράπεζα της Χιλής και το εθνικό τυπογραφείο γραμματοσήμων της Γαλλίας.
Θεωρώ ότι τίποτα δεν του χαρίστηκε και ήταν ανάγκη για εκείνον να αγωνιστεί για
τα προσωπικά του πιστεύω και αξίες κάτι που το κατάφερε και το έκανε πράξη.
Ερώτηση Πέμπτη: Έχετε
αναλάβει τη μετά θάνατον διαχείριση των έργων τόσο της μητέρα σας όσο και του
πατέρα σας. Πώς συνεχίζετε τη γνωριμία τους με το σημερινό κοινό;
Ακολουθώντας το κοινωνικό και δημόσιο πρόσημο της τέχνης πιστεύω στη
διάχυση της προσωπικής δημιουργίας των δύο αυτών καλλιτεχνών επιμερίζοντας το
έργο τους σε δημόσια μουσεία, πινακοθήκες, βιβλιοθήκες και ιδρύματα. Δίνοντας
με αυτόν τον τρόπο τη δυνατότητα στο μεγάλο κοινό να έρθει σε επαφή ελεύθερα με
το έργο τους. Στη συνέντευξη αυτή παρουσιάζονται ανέκδοτα έργα της προσωπικής
εικαστικής δημιουργίας του Λάμπρου Ορφανού, μιας δημιουργίας σχεδόν άγνωστης
στο ευρύ κοινό, σαν ένας μικρός φόρος τιμής για τα 30 χρόνια από το θάνατό του
στις 16 Ιουνίου 1995.
Ερώτηση Έκτη: Έχετε
εκδηλώσει το ενδιαφέρον μιας δωρεάς προς τη δημοτική πινακοθήκη Άρτας. Ποια
ήταν η σχέση των γονιών σας με την Ήπειρο;
Παρακολουθώντας την πορεία της ζωής του πατέρα μου και σταματώντας στις
στάσεις που έκανε ο ίδιος, είχε βρεθεί στην Πίνδο και στη δυτική Μακεδονία μέσα
στην γερμανική κατοχή για να επιβιώσει από το λιμό των Αθηνών. Αυτό που γνωρίζω
είναι ότι είχε διαμείνει στον αδελφό του που αναλάμβανε έργα οδοποιίας στην
ευρύτερη περιοχή και για μεγάλα χρονικά διαστήματα. Επίσης για ένα χρόνο έχει οριστεί
στην Κοζάνη στη δημόσια εκπαίδευση ως καθηγητής τεχνικών αμέσως μετά από την
αποφοίτηση του από τη Σχολή Καλών Τεχνών των Αθηνών.
Το έργο της Πίνδου είναι ακριβώς αυτής της δεκαετίας όπως και αυτό της
Κοζάνης.
Όσο για την πρόθεση δωρεάς μου προς την πινακοθήκη Άρτας έχει να κάνει
με τη διάχυση του έργου τους σε αξιόλογες περιφερειακές πινακοθήκες μιας και
πιστεύω ότι η επαφή με την τέχνη δεν έχει να κάνει μόνο με τα μεγάλα αστικά
κέντρα αλλά αντίθετα με την ευρύτερη ελληνική επικράτεια. Για τον ίδιο λόγο
λοιπόν έργα τους κοσμούν δημοτικές πινακοθήκες όπως της Κέρκυρας, του Αγρινίου,
της Λαμίας, των Χανίων, της Ρόδου και ούτω καθεξής. Έτσι θα ήταν τιμή τους όπως
στο εγγύτερο μέλλον έργα τους περιέλθουν στη συλλογές της δημοτικής πινακοθήκης
Αρταίων.
