Τουρκία και κρίση στη Μέση Ανατολή: Η «αναλογική» στάση και τα διλήμματα του Ερντογάν

* Έλενα Μπουλετή, μεταδιδακτορική ερευνήτρια, Πάντειο Πανεπιστήμιο– Η ανάλυση περιλαμβάνεται στο 19ο Δελτίο Διεθνών & Ευρωπαϊκών Εξελίξεων του Ινστιτούτου ΕΝΑ

Η επίθεση με drone και πυραύλους του Ιράν στο Ισραήλ ως απάντηση για την επίθεση του δεύτερου στο ιρανικό προξενείο στη Δαμασκό και τη δολοφονία Ιρανών αξιωματικών και – κυρίως– το σοβαρό ενδεχόμενο περαιτέρω κλιμάκωσης των εχθροπραξιών στην περιοχή φαίνεται ότι έχουν φέρει την τουρκική κυβέρνηση σε δύσκολη θέση σχετικά με τη στάση που θα πρέπει να κρατήσει,εξού και οι χαμηλοί τόνοι που τηρεί –σε επίπεδο επικοινωνίας τουλάχιστον– ο πρόεδρος Ερντογάν.

Μόλις μια εβδομάδα πριν, η κυρίαρχη συζήτηση για την(και στην) Τουρκία αφορούσε τις δημοτικές εκλογές και τη σημαντική ήττα που υπέστη ο κυβερνητικός συνασπισμός, μια ήττα που φάνηκε πως αντανακλούσε στον Τούρκο Πρόεδρο και τις επιλογές του. Μετά τη βαθιά οικονομική κρίση, την οποία οι πολίτες απέδωσαν στις ολιγωρίες και τις προτεραιότητες Ερντογάν, «τιμωρώντας» τον στην κάλπη, ως άλλος σημαντικός λόγος για την ήττα καταγράφηκε η κυβερνητική στάση στο παλαιστινιακό. Οισυντηρητικοί μουσουλμάνοι ψηφοφόροι, που είχαν στηρίξει στο παρελθόν τον τούρκο Πρόεδρο,αυτή τη φορά προτίμησαν μικρά κόμματα που τοποθετήθηκαν στα δεξιά του κυβερνητικού συνασπισμού (λόγου χάρη, το κόμμα της Νέας Ευημερίας του ΦατίχΕρμπακάν), ασκώντας έτσι κριτική για την επαμφοτερίζουσα και χλιαρή, κατά την άποψή τους, στάση της κυβέρνησης στο θέμα της Γάζας και των συστηματικών διωγμών που υφίστανται οι Παλαιστίνιοι από την κυβέρνηση του Ισραήλ.

Η κλιμάκωση της κρίσης προέκυψε σε μια ήδη δύσκολη συγκυρία για την τουρκική κυβέρνηση, η οποία, σε μια πρώτη θεώρηση, μπορεί να αναλυθεί σε δύο μέτωπα, ένα εσωτερικό και ένα εξωτερικό – ή, αλλιώς,στις ισορροπίες που επιθυμεί να τηρήσει σε διεθνές επίπεδο και στις εντυπώσεις που επιδιώκει να διασκεδάσει στο εσωτερικό της χώρας και στο συντηρητικό κομματικό ακροατήριο του ΑΚΡ ο πρόεδρός του. Η πρόσφατη επαναπροσέγγιση ΗΠΑ – Τουρκίας και οι συμφωνίες για τους εξοπλισμούς είναι προφανώς σημαντικές για την κυβέρνηση Ερντογάν, ενώ επίκειται επίσκεψη του τελευταίου στις ΗΠΑ στις 9 Μαΐου, για πρώτη φορά μετά από τέσσερα χρόνια. Πρόκειται για μια ευκαιρία που η τουρκική πλευρά δεν θέλει να χαθεί. Σύμφωνα με τουρκική διπλωματική πηγή στο Reuters, το Ιράν είχε ενημερώσει τις ΗΠΑ μέσω Τουρκίας για την πρόθεσή της να ανταποδώσει την ισραηλινή επίθεση και υπήρξε απόκριση των Ηνωμένων Πολιτειών, πάλι μέσω Τουρκίας, ότι η επιχείρησή του πρέπει να είναι «εντός συγκεκριμένων ορίων».

Σε μια προσπάθεια να εξάρει το ρόλο της Τουρκίας ως διαμεσολαβητή  και περιφερειακού παράγοντα (ρόλο που η τουρκική κυβέρνηση έχει διεκδικήσει και σε άλλες περιπτώσεις, όπως π.χ. στο ουκρανικό), το τουρκικό Υπουργείο Εξωτερικών εξέδωσε ανακοίνωση, αναφέροντας ότι, πριν από την ιρανική επίθεση, η Τουρκία επικοινώνησε με το Ιράν και τις Ηνωμένες Πολιτείες ζητώντας αυτοσυγκράτηση και αναλογικές αντιδράσεις. Ουσιαστικά, το Υπουργείο Εξωτερικών επιβεβαίωσε την επικοινωνία, δηλώνοντας ότι «οι αμοιβαίες προσδοκίες και τα μηνύματα των μερών μεταφέρθηκαν επίσης από την Τουρκία»,υπογράμμισε ωστόσο ότι «αναλήφθηκαν οι απαραίτητες πρωτοβουλίες για να διασφαλιστεί ότι οι αντιδράσεις θα είναι αναλογικές». Άρα, παρά τις κακές σχέσεις Τουρκίας – Ισραήλ, η τουρκική κυβέρνηση προσπάθησε να λειτουργήσει–και σε ένα πρώτο στάδιο λειτούργησε– ως συνδετικός κρίκος μεταξύ των «δυτικών χωρών που ασκούν επιρροή στο Ισραήλ και στις ιρανικές αρχές», όπως ανέφερε ο Τούρκος Υπουργός ΕξωτερικώνΧακάνΦιντάν. Ο Φιντάν είχε στη συνέχεια επικοινωνία και με τον Ιρανό Υπουργό Εξωτερικών Χουσεΐν ΑμίρΑμπντολαχιάν, ο οποίος τον ενημέρωσε ότι, αν δεν υπάρξει αντίδραση από το Ισραήλ, το Ιράν θα σταματήσει τις εχθροπραξίες,και ακολούθως με τον Βρετανό ομόλογό του ΝτειβιντΚάμερον, τον οποίο και ενημέρωσε για τη συζήτηση που προηγήθηκε. Και ητελευταία αυτή επικοινωνία έχει ιδιαίτερη σημασία, καθώς οι βρετανικές στρατιωτικές βάσεις στη νότια Κύπρο βοήθησαν το Ισραήλ να εξουδετερώσει την ιρανική επίθεση. Επομένως, η τουρκική κυβέρνηση έχει ήδη δραστηριοποιηθεί διπλωματικά στην κρίση που εξελίσσεται στη Μέση Ανατολή και μάλιστα με ρόλο σημαντικό, με ρόλο διαμεσολαβητή – αυτόκλητου ή όχι δεν έχει σημασία, εφόσον ο σκοπός επιτυγχάνεται.

Από την άλλη πλευρά, ηαρχική «σιγή ασυρμάτου» αναφορικά με την επίρριψη ευθυνών για τις εχθροπραξίεςστηλιτεύθηκε έντονα από την αντιπολίτευση στην Τουρκία, η οποία έχει βρει άλλη μια αιτία για κριτική εις βάρος του Ερντογάν, πιάνοντας το νήμα από εκεί που το άφησαν τα αποτελέσματα των δημοτικών εκλογών και επενδύοντας σε ένα ήδη κακό κλίμα που υπάρχειστην τουρκική κοινή γνώμη για την κυβέρνηση γύρω από το παλαιστινιακό. Ο αρχηγός του Κόμματος του Μέλλοντος και πρώην πρωθυπουργός Αχμέτ Νταβούτογλου έκανε ανάρτηση με τίτλο «Ξύπνα, Άγκυρα, ξύπνα!», διακωμωδώντας το γεγονός ότι η κυβέρνηση δεν έβγαλε άμεσα κάποια ανακοίνωση καιεκφράζοντας τηνάποψη ότι ο ίδιος ο Πρόεδρος πιθανότατα απέρριψε τις ανακοινώσεις που του προτάθηκαν από τις αρμόδιες διπλωματικές υπηρεσίες για να μη δυσαρεστήσει τις ΗΠΑ.

Κάτω και υπό το βάρος της γενικευμένης κριτικής στο εσωτερικό της χώρας, ο Πρόεδρος Ερντογάν προχώρησε σταδιακά σε δηλώσεις.Όπως έγινε γνωστό πρώτα από ανάρτηση της Διεύθυνσης Επικοινωνιών της Τουρκίας, σε συνομιλία του με τον Εμίρη του Κατάρ ΣεΐχηΤαμίμ μπιν Χαμέντ Αλ Θάνι δήλωσε ότι «ο ισλαμικός κόσμος ενωμένος πρέπει να αυξήσει τις προσπάθειές του για να σταματήσει τις βάρβαρες επιθέσεις του Ισραήλ και να το τιμωρήσει για τα εγκλήματά του κατά της ανθρωπότητας, ενώ το Ισραήλ οφείλει να συγκρατηθεί το συντομότερο και να δράσει με κοινή λογική, προκειμένου να αποφευχθεί η εξάπλωση των εντάσεων στην περιοχή». Σε μια πιο επίσημη και ευθεία τοποθέτηση μετά από τη συνεδρίαση του υπουργικού του συμβουλίου,ο Τούρκος Πρόεδρος–όπως αναμενόταν–επέκρινε τη Δύση επειδή κατηγόρησε το Ιράν αλλά όχι το Ισραήλ, για το οποίο είπε ότι «προσπαθεί να προκαλέσει μια περιφερειακή σύγκρουση και η επίθεσή του στην πρεσβεία του Ιράν ήταν η τελευταία σταγόνα».Μίλησε για «πιθανότητα συνέχισης περιφερειακών συγκρούσεων όσο διαρκεί η σκληρότητα και η γενοκτονία στη Γάζα», καλώντας και πάλι όλα τα μέρη να δράσουν με κοινή λογική καιπάντως χωρίςνα προχωρήσει σε εμπρηστικές δηλώσεις από αυτές που μας έχει συνηθίσει σε άλλες, πολύ λιγότερο κρίσιμες, περιστάσεις. Έχει,επίσης, σημασία ότι, μετά και από την κριτική της αντιπολίτευσης ότι δεν αναλήφθηκαν πρωτοβουλίες από την κυβέρνηση για περιφερειακές συνομιλίες,προγραμματίστηκαν –σύμφωνα με τουρκικές διπλωματικές πηγές– συναντήσεις του Τούρκου Υπουργού Εξωτερικών με τον πρωθυπουργό και Υπουργό Εξωτερικών του ΚατάρΣεΐχη Μοχάμεντ μπιν ΑμπντουραχμάνΑλ Θάνι με αξιωματούχους της Χαμάς, ενώ αναμένεται τις επόμενες ημέρες στην Τουρκία και ο Υπουργός Εξωτερικών της Αιγύπτου ΣαμέτΣούκρι.

Χωρίς να παραγνωρίζεται το γεγονός ότι ο Τούρκος Πρόεδρος αναδιπλώνεται, αλλάζει απόψεις και υιοθετεί ακραίες θέσεις ανάλογα με τη συγκυρία, στην προκειμένη περίπτωση φαίνεται πως κρατάει –προς το παρόν τουλάχιστον– μια ήπια στάση, που υπαγορεύεται κυρίως από την επιθυμία για επαναπροσέγγιση με τις ΗΠΑ και προκειμένου η Τουρκία να μπορέσει να διατηρήσει το ρόλο της ως περιφερειακού παίκτη που είναι σε θέση να συνδιαλέγεταιμε –και ιδανικά να επωφελείταιαπό– όλες τις πλευρές. Μπορεί αυτή η στάση να μην κερδίζει τις εντυπώσεις στο εσωτερικό της χώρας, αλλά η κρίση στη Μέση Ανατολή μόλις άρχισε να κλιμακώνεται και η εξέλιξή της μπορεί να πάρει πολλές τροπές.Τέλος,ανξεφύγει κανείς από τη λογική και τις αρχές τηςRealpolitik,με βάση τις οποίεςκινείται η κυβέρνηση στην Τουρκία και ο Πρόεδρός της, μπορεί να εντοπίσειδηλώσεις όπως αυτή του κυβερνητικού εταίρου του ΕρντογάνΝτεβλέτΜπαχτσελί: «Η ένταση Ιράν – Ισραήλ δεν είναι παρά ένα θέατρο που σχεδιάζεται για να αποσπάσει την προσοχή από τη Γάζα».