* Αλέξανδρος Παπαμιχαλόπουλος, Πολιτικός Επιστήμονας– Η ανάλυση περιλαμβάνεται στο17ο Δελτίο Διεθνών & Ευρωπαϊκών Εξελίξεων του Ινστιτούτου ΕΝΑ
Τον τελευταίο καιρό η Υεμένη κατέχει εξέχουσα θέση στη διεθνή και
εγχώρια ειδησεογραφία, από τις επιθέσεις πειρατείας και τις συλλήψεις ομήρων σε
μικροεπίπεδο, έωςτη διατάραξη της απρόσκοπτης ροής του θαλάσσιου εμπορίου στην
Ερυθρά θάλασσα, ένα από τα νευραλγικότερα σημεία διέλευσης του παγκόσμιου
εμπορίου σε μακροεπίπεδο(βλ. εικόνα 1). Πρόσφατα μάλιστα, όλος ο κόσμος
παρακολούθησε τον βομβαρδισμό στρατηγικών στόχων στην επικράτεια των Χούθι, από
τις Ηνωμένες Πολιτείες και το Ηνωμένο Βασίλειο, στο όνομα της προστασίας της
ανθρωπότητας και του διεθνούς εμπορίου.Η μονομερής αυτή ενέργεια συνδέεται
άρρηκτα με την πολιτική εθνικής ασφαλείας των ΗΠΑ ενάντια στην τρομοκρατία και
τη σύνδεσή της με τα λεγόμενα «αποτυχημένα κράτη».
Στη βιβλιογραφία το «αποτυχημένο κράτος» είναι μια προβληματική έννοια.
Πρωτοεμφανίστηκε τη δεκαετία του ‘80 αναφερόμενο στα αναπτυξιακά προβλήματα των
μετααποικιακών κρατών του -αποκαλούμενου τότε-«Τρίτου Κόσμου» και από τη
δεκαετία του ‘90 και μετά την 9/11 προσέλαβε διαστάσεις απειλής για την
ασφάλεια και τη σταθερότητα του διεθνούς συστήματος. Από εκείνο το σημείο και
μετά το αποτυχημένο κράτος έτυχε πολλών ταξινομήσεων και κατηγοριών. Αδύναμο
κράτος, εύθραστο κράτος, κράτος σε κρίση, είναι κάποιες από τις πιο
διαδεδομένες.
Οι λόγοι που -σύμφωνα με την παραπάνω συλλογιστική- τα κράτη
«αποτυγχάνουν» διακρίνονται από τα ίδια προβλήματα που διατρέχουν τον ορισμό
τους. Από τη μία δίνεται έμφαση στην ικανότητα ελέγχου των συνόρων, την
αποκλειστική άσκηση νόμιμης βίας, τη διακυβέρνηση και την εσωτερική και
εξωτερική αναγνώριση. Από την άλλη, προκρίνεται η ικανότητα του κράτους να
προωθεί την οικονομική ανάπτυξη, την πολιτική συμμετοχή και το κράτος δικαίου.
Φυσικά σε αυτή την εξίσωση αφαιρούνται και προστίθενται μεταβλητές κατά το
δοκούν της Δύσης. Η μόνη ανεξάρτητη μεταβλητή του προβλήματος είναι ότι
«αποτυχημένο κράτος» είναι αυτό που δεν είναι «δυτικό».
Η Υεμένη συνεπώς,παρόλα τα προβλήματα ακρίβειας ορισμού και
μεταβλητώνφαίνεται να συγκεντρώνει όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά που την
καθιστούν «αποτυχημένο κράτος» κατά τη Δύση. Η σημερινή κατάσταση είναι απότοκο
σωρείαςπεριστατικών και εντάσεων. Μετά την λήξη του Πολέμου της απόσχισης του
1994 και έναν σύντομο εμφύλιο του ίδιου έτους, η κυβέρνηση υπό τον Πρόεδρο
Salehεπιχείρησε να μετατρέψει την Υεμένη σε κέντρο άμεσων ξένων επενδύσεων,
καθώς και να εκμεταλλευτεί τα κοιτάσματα πετρελαίου και φυσικού αερίου που
είχαν διαδραματίσει κομβικό ρόλο στην ενοποίησήτηςτο 1990. Ωστόσο, η πολιτική
απροθυμία, το καθεστώς πατρωνίας και διαφθοράςπου είχε καλλιεργήσει η προεδρία
Saleh,και οισυστηματικές διακρίσεις σε βάρος της Νότιας Υεμένης οδήγησαν σε
ταραχές το 2007 με τη συμμετοχή του στρατού και την ενδυνάμωση του κινήματος
των Σιιτών Zaidiυπό τον HusseinBadralDinal-Houthi που διαδήλωνε ενάντια στον
ρεπουμπλικανισμό, την ανάμειξη ξένων δυνάμεων στην χώρα και τον
φιλοαμερικανισμό της κυβέρνησης Saleh.
Η Αραβική Άνοιξη(2011),ενέτεινε τις κοινωνικές αναταραχές καθώς και τις
βιαίες απαντήσεις από την κυβέρνηση Saleh. Η συσσώρευση δυνάμεων στην
πρωτεύουσα Sanaaγια επιβολή της τάξης ενίσχυσε τη θέση του κινήματος των Χούθι
στο Βορρά.Τελικά, ο εμφύλιος ξέσπασε το 2015 μετά την βίαιη καταστολή
διαδηλώσεων πολιτών στην πρωτεύουσααπό την κυβέρνηση Saleh και την ακόλουθη
κατάληψη σημαντικών κυβερνητικών κτιρίων από τους Χούθι.
Επί του παρόντος, τα κυρίαρχα στρατόπεδα είναι από τη μία οι
Χούθι,στηριζόμενοι από το Ιράν, και από την άλλη το Συμβούλιο Πολιτικών και
Στρατιωτικών που αντικατέστησε το 2022 τον πρόεδρο Hadiκαι στηρίζεται από τη
Σαουδική Αραβία και τις ΗΠΑ. Στο ήδη τεταμένο κλίμα προστίθεται η δραστηριοποίηση
τρομοκρατικών ομάδων και εγκληματικών δικτύων.
Εκτός λοιπόν από την απουσία αποτελεσματικού ελέγχου επί του συνόλου του
εδάφους της Υεμένης και την απουσία οποιασδήποτε ενιαίας κρατικής και
κυβερνητικής οργάνωσης και θεσμών,η Υεμένη μαστίζεται από χρόνια ανθρωπιστική
και υγειονομική κρίση. Ενδεικτικά, το 2016 πάνω από τα ¾ του πληθυσμού της
στερούνταν πρόσβασης σε νερό και ιατροφαρμακευτική περίθαλψη. Στην ήδη δυσμενή
κατάσταση ήρθε να προστεθεί το ξέσπασμα επιδημίας χολέρας το 2016.
Η κρίση συνοδεύεται από τις εκκλήσεις του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών για
επιστροφή στην ομαλότητα μέσα από πληθώρα ψηφισμάτων, ενδεικτικά αναφέρονται το
2722(2024), 2624(2022) και το 2452(2019)με το οποίο ιδρύεται η UNMHA, ηαποστολή
του ΟΗΕ για το λιμάνι της πόλης Hodeidah. Παράλληλα αναπτύσσεταικαι η έκκληση
για ανθρωπιστική βοήθεια μέσα από δράσεις όπως το
HumanitarianResponsePlanYEMENγια την αντιμετώπιση της φτώχειας, της
επισιτιστικής κρίσης, της ανισότητας καθώς και κοινωνικών παραμέτρων όπως η
εκπαίδευση και η ισότητα των φύλων.
Αναφορικά με τους ίδιους του Χούθι ωστόσο, η άνοδοςτους στην εξουσίαδεν
ήταν και δεν είναι κάτι το ξαφνικό. Ήδη από το 1993-1997,πριν δηλαδή από τη
ριζοσπαστικοποίησή τους, εκπροσωπούνταν
νόμιμα στο κοινοβούλιο ως πολιτικό κόμμα, το alHaqqParty. Αντίστοιχα από το
2004και την έναρξη του πόλεμου μεταξύ της κυβέρνησης Saleh με τους Χούθι,
γνωστός και ως Saadaπόλεμος,οι Χούθι είχαν προχωρήσει στη δημιουργία κρατικών
δομών στις υπό έλεγχο περιοχές του. Επιπλέον, οι Χούθι υποστηρίζονταν από τις φυλές
στα βόρεια της Υεμένης,αποτέλεσμα της καταπιεστικής και διεφθαρμένης
προεδρίαςSaleh.Επιπρόσθετα, από το 2015 οι Χούθι συνέταξαν σχέδιο για την
κρατική ανασυγκρότηση της Υεμένης
(NationalVisionforBuildingtheModernYemeniState) έως το 2030, το οποίο μάλιστα
διακρίνεται –«στα χαρτιά» πάντα- από φιλελεύθερο χαρακτήρα διακυβέρνησης.
Επίσης δεν μπορεί να αγνοηθεί και η κρατική διάρθρωση στην επικράτεια των
Χούθι. Εκτός από στρατό και αστυνομία υπάρχουν υπουργεία εξωτερικών, παιδείας
κλπ με συγκεκριμένους στόχους και πολιτικές.
Από την άλλη, η διεθνώς αναγνωρισμένη κυβέρνηση της Υεμένης που ασκεί
τον έλεγχο στα νοτιοανατολικά της χώρας, δεν συγκεντρώνει τα χαρακτηριστικά
ενός «επιτυχημένου» κατά τη Δύση κράτους. Από το 2018 έως το 2022 η κυβέρνηση
εκτός από τον πόλεμο με τους Χούθι βρισκόταν σε εσωτερικό πόλεμο με το STC
(SouthernTransitionalCouncil). Αιτία του κινήματος απόσχισης ήταν η καταγγελία
και οι συνακόλουθες αντιδράσεις κατά της κυβέρνησης Hadi για κακή διοίκησηκαι
διαχείριση, καθώς καιγια ανεπαρκή παροχή κοινωνικών υπηρεσιών. Το αποσχιστικό
κίνημα με έδρα το Aden, κομβικόλιμάνι για το θαλάσσιο εμπόριο, υπαναχώρησε μετά
την ενσωμάτωση και τη συμμετοχή του STCστο Συμβούλιο Πολιτικών και Στρατιωτικών
που αντικατέστησε τον απελθόντα πρόεδρο Hadi.Επιπρόσθετα, στο έδαφος της
νόμιμης κυβέρνησης δραστηριοποιούνται ανεξέλεγκτα τρομοκρατικά και εγκληματικά
δίκτυα(AQAP, ISIS-Yemen) ενώ όπως και στην περίπτωση της de facto κυβέρνησης
των Χούθι στα Βορειοδυτικά της Υεμένης, το κράτος δικαίου, ηκοινωνική ισότητα και
τα ανθρώπινα δικαιώματα, και ειδικότερα τα δικαιώματα των γυναικών,των
δημοσιογράφων και της LGBTQ+ κοινότητας, παραβιάζονται συστηματικά και με
βίαιες μεθόδους. Στην ήδηπερίπλοκη εξίσωση, πρέπει να συμπεριληφθεί ο μη
αποτελεσματικός έλεγχος εδαφών, η ξένηεπέμβαση στη διαμόρφωση πολιτικής και η
εξάρτηση της ακεραιότητας της επικράτειας απόξένες δυνάμεις. Όπως επί
παραδείγματι, η ανάμειξη της Σαουδικής Αραβίας και του συμμαχικού συνασπισμού
των μοναρχιών του κόλπου, στην εσωτερικήπολιτική μέσω του STC αλλά και μέσω της
στρατιωτικής τους παρουσίας στα εδάφη της νόμιμηςκυβέρνησης.
Συνεπώς, η παρούσα κατάσταση εγείρει τον εξής προβληματισμό. Πώς ενώ το
καθεστώς των Χούθι που πληροί κάποιες από τις προϋποθέσεις που «συγκροτούν»
τόσο το «επιτυχημένο» όσο και το «αποτυχημένο» κράτος, όπως συμβαίνει και με
πολλά άλλα κράτη διεθνώς, αντιμετωπίζεται μόνο ως «αποτυχημένο»; Πόσο μάλλον,
όταν την ίδια στιγμή, η Υεμένη συνολικά είναι εξαρτημένη από τις ξένες δυνάμεις
και αντιμετωπίζεται εξίσου ως «αποτυχημένο» κράτος;
Η απάντηση κρύβεται στην ίδια την«ταμπέλα»του «αποτυχημένου κράτους».
Όπως αυθαίρετα μπορεί κάποιο κράτος να χαρακτηριστεί ως «αποτυχημένο»
αντίστοιχα και η αντιμετώπισή του μπορεί να είναι εξίσου αυθαίρετη. Εφόσον το
ίδιο το «αποτυχημένο κράτος» είναι κάτι το συγκεκριμένο και αδιευκρίνιστο
ταυτόχρονα. Μια δυσιπόστατη οντότητα που ακροβατεί ανάμεσα στο δίκαιο για τα
κράτη και σε έναν χώρο νομικού κενού όπου ο καθένας μπορεί να κάνει ότι θέλει
χωρίς συνέπειες αποφέυγοντας το νομικό πλαίσιο που προβλέπεται για τις
διακρατικές σχέσεις.
Αυτή η αυθαιρεσία παρατηρείται και στη συμπεριφορά των ΗΠΑ στην
συγκεκριμένη περίπτωση. Μήπως η Δύση βιάζεται τελικά να βάλει αυτήν την ταμπέλα
για να δικαιολογήσει την πολιτική της στην Υεμένη;
Βιβλιογραφία
Ξενόγλωσσες Πηγές
Christopher Boucek, “War in Saada From Local Insurrection to National
Challenge”, Carnegie Endowment for International Peace, Yemen on the Brink, A
Carnegie Paper Series, Middle East Program, 2010.
Jonathan Di John, ““Failed States in Sub-Saharian Africa: A Review of
the Literature”, Real Instituto Elcano, 2011.
Olivier Nay, “Fragile and failed states: Critical perspectives on
conceptual hybrids”, International Political Science Review, Sage Publications,
2013
Jonathan Hill, “Beyond the Other? A postcolonial critique of the failed
state thesis”, African identities, Routledge 2005.
