Το «παράδοξο» της Ροδόπης: συν-αίσθημα και εκλογικός λόγος

* Λεμονιά Γιαννίρη, Υπ. Δρ., Birkbeck, Πανεπιστήμιο του Λονδίνου– Η ανάλυση περιλαμβάνεται στην έκδοση «Ας μιλήσουμε για τα ΜΜΕ #9» που δημοσιεύει η ομάδα MediaJokers σε συνεργασία με το Ινστιτούτο Εναλλακτικών Πολιτικών ΕΝΑ

Το καλοκαίρι του 1518, στο σημερινό Στρασβούργο, ξέσπασε μια «επιδημία χορού». Όλα ξεκίνησαν όταν η Φράου Τροφέα, μια μέρα του Ιουλίου, άρχισε να χορεύει ανεξέλεγκτα και ακούσια στον δρόμο της πόλης για έξι ημέρες και νύχτες ασταμάτητα. Μέσα στην πρώτη εβδομάδα, ακόμη 34 κάτοικοι ξεκίνησαν να μπαίνουν στον ασταμάτητο χορό και στο τέλος του μήνα ο αριθμός είχε φτάσει τους 400. Πηγές αναφέρουν πως στην έξαρση αυτής της «χορευτικής πανούκλας» πέθαιναν 15 άτομα τη μέρα από αφυδάτωση, ανακοπή και εξάντληση. Ο χορός δεν ήταν κάτι που μπορούσαν να ελέγχουν ή που επιθυμούσαν, παρόλα αυτά 400 συμπολίτες «συμμετείχαν» στην επιδημία. Σύμφωνα με αρχεία που έχουν σωθεί, γιατροί, ιερείς και αξιωματούχοι προσπαθούσαν να δώσουν τη δική τους εξήγηση στο γεγονός. Οι αξιωματούχοι της πόλης προσέλαβαν μουσικούς και έχτισαν μια τεράστια σκηνή, με την ελπίδα ότι έτσι η χορευτική μανία σύντομα θα ξεθύμαινε. Δυστυχώς, απλώς ενθάρρυναν περισσότερους ανθρώπους να συμμετάσχουν σε αυτό το μυστήριο. Ο ιστορικός Waller υποστηρίζει ότι η αιτία ήταν μαζική ψυχογενής διαταραχή που προκλήθηκε από το στρες του λοιμού και των λιγοστών πόρων. Σύγχρονοι επιστήμονες εικάζουν πως για αυτήν την επιδημία ευθύνεται η κατανάλωση ψωμιού σίκαλης μολυσμένου με τη μυκητιασική ασθένεια ερυσιβώτιο (ergot). Για κάποιους, θεωρείται «Θεία Τιμωρία» από τον Άγιο Βίτο. Μέχρι σήμερα, καμία από τις θεωρίες δεν μπορεί ακριβώς να εξηγήσει τι παράδοξο συνέβη. Οι επεξηγηματικές θεωρίες που έρχονται από διαφορετικές οπτικές μπορούν να μας κάνουν να αναρωτηθούμε όμως: τι θα προσέφεραν τα μίντια αν υπήρχαν εκείνη την εποχή; Πώς θα κάλυπταν το γεγονός; Τι ρόλο/σημασία θα είχε η «πειθώ» των δημοσιογράφων; Θα ήταν σίγουρα ένα μέσο μεταφοράς των πληροφοριών, αλλά θα είχε τη δυνατότητα να επικοινωνήσει όντως τι συνέβη;

Τη «χορευτική πανούκλα» χρησιμοποιεί η Wetherell για να πλαισιώσει τον όρο «συν-αίσθημα» (affect) ως κάτι αινιγματικό και δύσκολο να ερμηνευτεί. Το ένα σώμα «παρέσυρε» το άλλο, όχι όμως μέσα από το συναίσθημα (emotion) -με οποιαδήποτε συμβατική έννοια. Ωστόσο, κάτι κοινό έγινε αισθητό, κάτι κοινό συνέβη και οδήγησε τόσα σώματα να μετέχουν σε ανεξέλεγκτο χορό. Σώματα που οργανώθηκαν και διαμόρφωσαν μια κατάσταση που συζητήθηκε, αξιολογήθηκε και επικοινωνήθηκε. Η Ahmed περιγράφει το συν-αίσθημα ως ένα «κολλώδες» αίσθημα (stickyfeeling) που έχει τη δύναμη να προσανατολίζει προς ορισμένες επιλογές, σαν τη «συγκολλητική ουσία» που παραμένει· που συντηρεί τη σύνδεση μεταξύ ιδεών, αξιών και αντικειμένων. Οι Deleuze και Guattari (2005) βλέπουν τα συν-αισθήματα ως όπλα, ως τρόπους, ως μέσα, ως «την ενεργητική εκφόρτωση του συναισθήματος». Το συν-αίσθημα μοιάζει να έχει μια ροή που μπορεί να είναι δελεαστική. Συχνά, ξεπερνά την αναλυτική ικανότητα του λόγου ή τη δυνατότητα για ερμηνεία βάσει συλλογιστικών διαδικασιών και έχει διαπροσωπικό χαρακτήρα.

Συζητώντας για τις εκλογές του 2023, είναι αδύνατο να μην λάβουμε υπόψη την υποκίνηση συν-αισθημάτων από τα μίντια. Ζώντας στην εποχή που η πληροφορία συχνά συγχέεται με τη γνώση, το πολιτικό σύστημα με τη σειρά του μοιάζει να προσπαθεί να δείξει ένα πιο «ανθρώπινο» πρόσωπο, έχοντας μεταφέρει όλη την πολιτική προπαγάνδα σε νέα δεδομένα που καρποφορούν στα μίντια. Κυρίως στην τηλεόραση, διαδραματίστηκε ένα τοπίο πέρα από τον πολιτικό λόγο, πέρα από τον προγραμματισμό των κομμάτων, πέρα από τις ιδεολογικές διαφορές τους, δημιουργώντας ένα διάχυτο συναισθηματικό κλίμα. Οι περισσότεροι πολιτικοί αρχηγοί έδωσαν συνεντεύξεις σε youtubers, σε τηλεοπτικές ψυχαγωγικές εκπομπές, πολλοί επιζητούσαν να γίνουν memes αποκτώντας ένα celebrity status που ίσως φανεί δελεαστικό. Το κανάλι «Σκάι» κατέγραψε την αναχώρηση του κ. Μητσοτάκη από το σπίτι του την ημέρα τον εκλογών, με τη δημοσιογράφο να περιγράφει τα πλάνα λέγοντας «μπήκαν στο αμάξι ο κύριος Μητσοτάκης με τη σύζυγό του, δεν μας είπαν και πολλά πράγματα», ρεπορτάζ που αρμόζει σε διασημότητες της ποπ κουλτούρας.

Ένα από τα παραδείγματα για το πώς ο λόγος των μίντια συνδέεται με το συν-αίσθημα στις πρόσφατες ελληνικές βουλευτικές εκλογές είναι η ερμηνεία των αποτελεσμάτων της 21ης Μαΐου 2023. Όταν όλες οι εκλογικές περιφέρειες της χώρας -πλην αυτή της Ροδόπης- ανέδειξαν τη Νέα Δημοκρατία ως πρώτο κόμμα, οι τηλεοπτικές εκπομπές στη συντριπτική πλειοψηφία τους σχολίαζαν το αποτέλεσμα ως «το παράδοξο της Ροδόπης». Εστίασαν δηλαδή στη μόνη διαφοροποιημένη περιφέρεια ως κάτι το αξιοπερίεργο και το ασυνήθιστο. H περίπτωση της Ροδόπης, ως η μόνη εκλογική περιφέρεια με τον ΣΥΡΙΖΑ πρώτο κόμμα, συνέχισε να απασχολεί τα μίντια και η προεκλογική εκστρατεία της Νέας Δημοκρατίας εστίασε στον μόνο νομό της χώρας που διαφοροποιήθηκε, ως στόχος προς κατάκτηση.

Οι συναισθηματικές δηλώσεις της Ντόρας Μπακογιάννη απέναντι στους κατοίκους της Ροδόπης που δεν ψήφισαν Νέα Δημοκρατία θύμιζαν περισσότερο επίπληξη παρά πολιτικό λόγο προεκλογικής καμπάνιας. Συγκεκριμένα, σε επίσκεψή της σε ένα από τα μουσουλμανικά χωριά, δήλωσε απογοητευμένη, προσωπικά μπερδεμένη με το αποτέλεσμα, απαίτησε αλληλοβοήθεια και επικαλέστηκε την αγάπη της για τη μειονότητα που, σύμφωνα με εκείνη, δεν έχει κανένας άλλος πολιτικός. Απόσπασμα από την ομιλία της: «Ομολογώ ότι απογοητεύτηκα πάρα πολύ, και δεν το κατάλαβα […] με φέρατε και σε δύσκολη θέση με όλους αυτούς που έδινα μάχη όλον αυτόν τον καιρό στην Αθήνα για τα διάφορα θέματα της μειονότητας […] και αντ’ αυτού ψηφίσατε ΣΥΡΙΖΑ. Αλήθεια είναι αυτά που σας λέω. Θέλω λοιπόν βοήθεια και θέλω στήριξη. Διότι αν εσείς δεν με στηρίξετε, εγώ δεν μπορώ να σας στηρίξω άλλο. Έτσι ξεκάθαρα πράγματα. Γιατί πώς θα σας στηρίξω εγώ όταν θα πάω στην Αθήνα και δεν είναι όλοι οι άνθρωποι που την ξέρουν τη μειονότητα και την αγαπούν όπως εγώ. Και θα αρχίσουν να μου λένε ρε Ντόρα αυτοί μας μαυρίσανε […] έφερα στα Χανιά 41% που δεν έχουνε ποτέ ιστορικά ψηφίσει Νέα Δημοκρατία […] ούτε όταν ήταν ο πατέρας μου πρωθυπουργός […] ψηφίζουν τα Χανιά και δεν ψηφίζετε εσείς, οπότε τώρα τι να κάνω; Όχι θέλω να μου πείτε τι να κάνω». Η απόγνωση στον λόγο της κάνει έναν ακροατή να απαντήσει, «ε, δεν πέρασε το μήνυμα» στο χαλαρό κλίμα που επικρατεί η Μπακογιάννη απαντά, «Ναι, για αυτό ήρθα εδώ, για να περάσει το μήνυμα όμως τώρα, έτσι;». Το πλήθος γελάει και χειροκροτεί παρακολουθώντας την προπαγάνδα που μοιάζει με φιλική παρέμβαση. Η Μπακογιάννη ολοκληρώνει λέγοντας: «Χρειαζόμαστε στήριξη, διότι αν δεν μας στηρίξετε, τα πράγματα θα είναι πολύ δύσκολα. Αυτό είναι το μήνυμα που έχω να σας πω. Οπότε τώρα θα κάθομαι το βράδυ των εκλογών και θα κοιτάζω τα αποτελέσματα και θα λέω “τώρα ψηφίσανε ή δεν ψηφίσανε;” Ε; Καλά δεν τα λέω;».

Οι ερωτήσεις στο τέλος βοηθούν επικοινωνιακά να περάσει το μήνυμα, πλάθοντας μια εικόνα επί του προσωπικού. Παρόλα αυτά, η Ροδόπη είναι η μόνη περιφέρεια που δεν «έγινε μπλε» ούτε στις εκλογές του Ιουνίου και το αφήγημα του «παράδοξου» συνεχίστηκε. Αυτό δεν καθιστά τη Ροδόπη αγωνιστικό μέτωπο ή επαναστατική δύναμη της χώρας. Όμως, καταδεικνύει ποιοι έχουν τη δύναμη να ορίσουν τι θεωρείται παράδοξο, τι θεωρείται προεκλογική εκστρατεία και τη σημασία του συν-αισθήματος ως το κυρίαρχο θεμιτό μέσο της πολιτικής. Γεγονός που ξεπερνά τα εκλογικά αποτελέσματα του 2023 και συνοψίζεται ίσως στην ακόλουθη ιστορία που μου διηγήθηκε μια φίλη. Ο θείος της που μένει σε νησί έχει έναν φίλο που συχνά γκρίνιαζε για την κυβέρνηση του ΣΎΡΙΖΑ, λέγοντας «ο Τσίπρας μου ‘κοψε τη σύνταξη». Μια μέρα, ο θείος της τον ρώτησε πότε έγινε αυτό και εκείνος απάντησε «το 2014». Το 2014 όμως πρωθυπουργός ήταν ο Αντώνης Σαμαράς σε συγκυβέρνηση Νέα Δημοκρατίας, ΠΑΣΟΚ και ΔΗΜΑΡ. Σαφώς αυτό δεν εξιλεώνει τον ΣΥΡΙΖΑ, αλλά ίσως μας κάνει να αναρωτηθούμε πόση σημασία έχουν τελικά τα γεγονότα, όταν η γκρίνια για την Αριστερά μεταδίδεται ως το κυρίαρχο συν-αίσθημα;