Στην εποχή της αστάθειας, της αβεβαιότητας, της πολυπλοκότητας και της ασάφειας (VUCA -Volatility, Uncertainty, Complexity and Ambiguity), ο βραχυπρόθεσμoς σχεδιασμός πολιτικής και η απουσία στρατηγικής νοημοσύνης δυσχεραίνουν ακόμη περισσότερο τις προσπάθειες οργανισμών και κυβερνήσεων να υλοποιήσουν βιώσιμες και ανθεκτικές πολιτικές έναντι των σημερινών και μελλοντικών προκλήσεων. Δεν μπορούμε να προβλέψουμε τις μελλοντικές εξελίξεις, έχουμε όμως τη δυνατότητα να προετοιμαστούμε απέναντι στο αύριο ή και να διαδραματίσουμε καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωσή του. Όπως επισημαίνει η Jennifer M. Gidley στο βιβλίο της Το Μέλλον. Μια πολύ σύντομη εισαγωγή, ο τύπος του μέλλοντος που δημιουργούμε στην πραγματικότητα αντανακλά τις αξίες μας, τη δεοντολογία και την ηθική που ακολουθούμε, καθώς και το επίπεδο της συνείδησής μας (Gidley, 2017). Η συγκεκριμένη παραδοχή συμπυκνώνει μια διαφορετική αντίληψη σχετικά με την πορεία των γεγονότων, συγκριτικά με την εδραιωμένη νοοτροπία πως ο σημερινός κόσμος είναι αποτέλεσμα της γραμμικής εξέλιξης των τάσεων που διαμορφώθηκαν στο παρελθόν ή με την ακόμη πιο απαισιόδοξη άποψη περί στατικής και αμετάβλητης πραγματικότητας.
Διαβιούμε σε μια διεθνοποιημένη κοινωνία διακινδύνευσης στην οποία τα
αποτελέσματα της βιομηχανικής ανάπτυξης δεν είναι μόνο ο πλούτος και η
τεχνολογική καινοτομία, αλλά, επίσης, η αβεβαιότητα και ο κίνδυνος (Beck,
1999), όπως προαναφέραμε. Όλο και περισσότερο οι αλληλεξαρτήσεις και οι
πολύπλοκες αλληλεπιδράσεις μεταξύ των οικονομικών, περιβαλλοντικών,
τεχνολογικών και κοινωνικοπολιτικών πλευρών της κοινωνικής πραγματικότητας
αυξάνουν την αμφιβολία σχετικά με τις αιτίες, τις κινητήριες δυνάμεις και τις
συνέπειες της ανθρώπινης δράσης. Οι περισσότερες από τις ευκαιρίες και τις
απειλές του αύριο είναι άγνωστες και συχνά δεν είναι σαφές ποιες δεξιότητες,
ποιοι πόροι, θεσμοί και πολιτικές απαιτούνται για τη διαχείριση και την
αντιμετώπισή τους (Habegger, 2009). Η εποχή μας απαιτεί λεπτομερή κατανόηση των
δομικών στοιχείων του μέλλοντος και του τρόπου αλληλεπίδρασής τους, ανάπτυξη
εναλλακτικών μελλοντικών εκδοχών και μελέτη των συνεπειών τους στην πολιτική,
στο σχεδιασμό στρατηγικών και στην καθημερινή λήψη αποφάσεων (SOIF, 2021).
Αποσκοπώντας στην ενίσχυση της ανθεκτικότητας θεσμών, οργανισμών, της
οικονομίας και της κοινωνίας, η ανάπτυξη μιας σειράς μελλοντικών σεναρίων με
βάση τις κρίσιμες αβεβαιότητες που θα μπορούσαν να μας επηρεάσουν συμβάλλει
στον εντοπισμό πιθανών προκλήσεων και ευκαιριών που ενδέχεται να αναδυθούν τα
επόμενα χρόνια. Συγκεκριμένα, ο κλάδος της προοπτικής διερεύνησης (foresight)
παρέχει τη δυνατότητα παραγωγής της γνώσης που απαιτείται για τη διαχείριση της
τυχαιότητας, των πολλαπλών πιθανοτήτων, της απροσδιοριστίας και της
πολυπλοκότητας (Fuerth, 2009). Λαμβάνει υπόψη την ανάγκη να διερευνηθούν
υποθέσεις και εναλλακτικές λύσεις, καθώς και να εξεταστούν οι επιπτώσεις και οι
παρενέργειες των πολιτικών αποφάσεων (Bezold, 2019), συμβάλλοντας παράλληλα
στην υπέρβαση της εξαρτημένης διαδρομής (pathdependence).
Η προοπτική διερεύνηση προσφέρει έγκαιρες προειδοποιήσεις για κινδύνους
και ευκαιρίες, καθώς και τη δυνατότητα να μελετήσουμε τη μεγάλη εικόνα του
σήμερα. Αποδίδει ιδιαίτερη σημασία στη συμμετοχή και στο διάλογο μεταξύ των
δρώντων ενός οργανισμού, δίνοντας έμφαση στην επικοινωνία όχι απλά ως μηχανισμό
για την επίτευξη συναίνεσης, αλλά ως δημιουργικό εργαλείο γνώσης, μάθησης και
δράσης (Skayannis, 2019). Γενικότερα, υιοθετεί τη λογική της αποστολής
(mission) απέναντι στην άκαμπτη γραφειοκρατική οργάνωση (Fuerth, 2009).
Ορισμένα από τα κρισιμότερα ζητήματα που πρόκειται απασχολήσουν τον
διεθνή διάλογο τα επόμενα χρόνια αφορούν την απώλεια θέσεων εργασίας λόγω της
αυτοματοποίησης, την τεχνητή νοημοσύνη, το καθολικό εγγυημένο βασικό εισόδημα,
τη φορολογική και οικονομική μεταρρύθμιση, την αναβάθμιση του κοινωνικού
κράτους και τη στεγαστική μέριμνα, την παραγωγή και αποθήκευση ενέργειας, και
τον εθελοντισμό. Οι διασταυρούμενες επιπτώσεις των συγκεκριμένων ζητημάτων
επιβάλλουν την υιοθέτηση πρακτικών αλλά και νοοτροπίας προοπτικής διερεύνησης
(Bezold, 2019). Ο ΟΟΣΑ σε έκθεσή του που σκιαγραφεί τις προκλήσεις του αύριο
στέκεται στην αποτελεσματική λειτουργία των κρατών και στον δημοκρατικό ή
αυταρχικό τους χαρακτήρα, στους κοινούς κινδύνους για την ανθρωπότητα
(κλιματική κρίση, πανδημίες), στις αλλαγές αξιών και στους δείκτες μέτρησης της
κοινωνικής ευημερίας, στην επιρροή και την ισχύ μη κρατικών παραγόντων, όπως οι
τεχνολογικοί κολοσσοί, στη διασυνοριακή ψηφιακή διασύνδεση και στη διαχείριση
των πόρων για την ψηφιακή και πράσινη οικονομία. Οι συγκεκριμένες αναδυόμενες
αλλαγές και τάσεις αναμένεται να έχουν σημαντικό αντίκτυπο στο μέλλον της
διεθνούς συνεργασίας (OECD, 2021b). Συνεπώς, η προοπτική διερεύνηση έρχεται να
ικανοποιήσει την ανάγκη υιοθέτησης μακροπρόθεσμων και συμμετοχικών προσεγγίσεων
που θα συνεκτιμούν τις εθνικές και τοπικές επιπτώσεις των διεθνών προκλήσεων.
H θέσπιση της Ειδικής Γραμματείας Μακροπρόθεσμου Σχεδιασμού από την
ελληνική κυβέρνηση το προηγούμενο διάστημα αποτελεί ένα πρώτο θετικό βήμα για
την αξιοποίηση της προοπτικής διερεύνησης και στη χώρα μας, αν και από τη
θέσμιση της Γραμματείας μέχρι σήμερα αφενός δεν υπάρχει επαρκής πληροφόρηση σε
σχέση με την αυτονομία της, τη λογοδοσία και τον έλεγχό της, τη διαλογική και
συμμετοχική σχέση της με άλλους φορείς, αφετέρου η παραγωγή έργου της κρίνεται
μάλλον περιορισμένη. Η αυτονομία ενός τέτοιου οργανισμού εθνικού ενδιαφέροντος
από πιθανές πολιτικές σκοπιμότητες και η διασφάλιση της αξιοπιστίας του ως
εγγυητή της στοιχειώδους θεσμικής συνέχειας του κράτους θα μπορούσαν να
υποστηριχθούν από μια νέα ανεξάρτητη δομή επιτελικού χαρακτήρα. Η σύσταση ενός
Ινστιτούτου Προοπτικής Διερεύνησης, που θα έχει την ευθύνη συντονισμού ενός
εθνικού δικτύου μονάδων προοπτικής διερεύνησης και ως αποστολή τον μακρόπνοο
στρατηγικό σχεδιασμό της ελληνικής πολιτείας, θα μπορούσε να παίξει αυτόν το
ρόλο. Πιο συγκεκριμένα, η αρμοδιότητα και το πεδίο δράσης μιας τέτοιας δομής θα
περιλαμβάνει όλα τα επίπεδα και τις δομές διακυβέρνησης της χώρας. Από την
κεντρική κυβέρνηση και το κάθε υπουργείο ξεχωριστά, μέχρι την περιφερειακή
αυτοδιοίκηση και τους δήμους.
Η λειτουργία της θα αφορά την ενορχήστρωση και το συντονισμό διαδικασιών
διαρκούς διαλόγου και συνεννόησης μεταξύ των διαφορετικών επιπέδων και θεσμών,
με ενέργειες ουσιαστικής κοινωνικής συμμετοχής στη συζήτηση για το μέλλον της
χώρας. Η συγκρότηση ενός διευρυμένου δικτύου προοπτικής διερεύνησης, που θα
απαρτίζεται από φορείς της κεντρικής κυβέρνησης και της αυτοδιοίκησης, από τον
ακαδημαϊκό και ερευνητικό χώρο, από επιστημονικούς φορείς και επιμελητήρια,
καθώς και από τον κόσμο της παραγωγής, τις δυνάμεις της εργασίας και την
κοινωνία των πολιτών, είναι ιδιαίτερης σημασίας ώστε να εμπλακεί σταδιακά η
πλειονότητα της χώρας σε έναν ουσιαστικό διάλογο για τις προκλήσεις και τις
ευκαιρίες του αύριο.
Παράλληλα, απαιτούνται συστηματικές, επίπονες και πολυεπίπεδες
προσπάθειες για τη διάχυση της κουλτούρας προοπτικής διερεύνησης στο κοινωνικό
σύνολο. Για παράδειγμα, ο σχεδιασμός μεταπτυχιακών προγραμμάτων σπουδών με
αντικείμενο την προοπτική διερεύνηση και η διοργάνωση ανοιχτών συζητήσεων σε
τακτά χρονικά διαστήματα, με τη συμμετοχή συλλογικών φορέων και της κοινωνίας,
μπορούν να υποστηρίξουν αυτόν το σκοπό.
Μια εις βάθος έρευνα και κατανόηση των αδυναμιών, αλλά και των ισχυρών
τομέων της ελληνικής πραγματικότητας, σε συνδυασμό με την άντληση καλών
πρακτικών από τη διεθνή και ευρωπαϊκή εμπειρία, μπορεί να συνθέσει μια
ολοκληρωμένη πρόταση λειτουργίας ενός Ινστιτούτου Προοπτικής Διερεύνησης που θα
στοχεύει στην ανάπτυξη μιας νέας φιλοσοφίας σχεδιασμού δημόσιων πολιτικών.
Όλο το κείμενο: https://bit.ly/44J00ds
