* Διονύσης Μητρόπουλος,
Υποψήφιος Διδάκτορας, Birkbeck, UniversityofLondonΗ ανάλυση περιλαμβάνεται στην
έκδοση «Ας μιλήσουμε για τα ΜΜΕ #7 - Ο Πόλεμος στα ΜΜΕ» δημοσιεύει η ομάδα Media Jokers σε
συνεργασία με το Ινστιτούτο Εναλλακτικών Πολιτικών ΕΝΑ.
Από τις αρχές του 2022 ζούμε στην εποχή του πολέμου μεταξύ Ρωσίας και Ουκρανίας. Όπως συμβαίνει συνήθως στις πολεμικές συρράξεις εκτυλίσσεται κι ένας παράλληλος πόλεμος «πληροφορίας» που άλλοτε έχει σκοπό να «πληροφορήσει» επίσημα ή ανεπίσημα, ενώ σε άλλες περιπτώσεις - οργανωμένα και με στρατηγική - να επέμβει βίαια στη σχέση της γλώσσας με τα πράγματα (Δοξιάδης, 2016: 17), δηλαδή να «παραπληροφορήσει» υιοθετόντας τεχνικές προπαγάνδας. Αυτός ο «παράλληλος πόλεμος» δεν είναι κάτι καινούργιο.
Η προπαγάνδα είναι κάτι στο οποίο
ασκούνται όλα τα εμπλεκόμενα μέρη:
Ρωσία, Ουκρανία και οι «δυτικές» χώρες που στηρίζουν επισήμως την Ουκρανία.
Αυτό δεν αμφισβητείται άλλωστε από σχεδόν κανέναν ρεαλιστή σχολιαστή. Ο
συγκεκριμένος όμως πόλεμος της πληροφορίας έχει μια ιδιαιτερότητα: είναι ίσως η
πρώτη φορά που το κοινό της Δύσης λαμβάνει την πληροφόρηση ή την ενημέρωση για
τον πόλεμο μόνο από δικό του «στρατόπεδο». Με άλλα λόγια γίνεται δέκτης μόνο
της προπαγάνδας της μιας πλευράς, πιο συγκεκριμένα οι πολίτες της Δύσης
γίνονται δέκτες μόνο της δυτικής ενώ η ρωσική προπαγάνδα έχει αποκλειστεί
ποικιλοτρόπως από το πεδίο της «δυτικής» ενημέρωσης και ασκείται -σχεδόν
αποκλειστικά- στον ρωσικό χώρο. Στη
Δύση, ο έλεγχος της ροής της πληροφορίας γίνεται μέσω των επίσημων αποφάσεων
αφενός της ΕΕ αλλά και των μεγάλων εταιρειών που διαχειρίζονται τα κοινωνικά
δίκτυα τα οποία στην πλειονότητα τους είναι αμερικανικής ιδιοκτησίας.
Αντίστοιχες κυρώσεις επέβαλε η Ρωσία στα κοινωνικά δίκτυα, ωστόσο μάλλον
λιγότερο επιτυχημένα μιας και οι περισσότερες πλατφόρμες συνεχίζουν να
λειτουργούν κανονικά οπότε τα δυτικά αφηγήματα βρίσκουν τον δρόμο τους στο
κοινό της Ρωσίας.
Από τις πρώτες
κιόλας μέρες του πολέμου, στις αρχές του Μαρτίου 2022 η ΕΕ αποφάσισε να
απαγορεύει τα ενημερωτικά RT (Russia Today) και Sputnik ως «περιουσιακά
στοιχεία, όπλα, στο οικοσύστημα χειραγώγησης του Κρεμλίνου» σύμφωνα με δηλώσεις του
Ύπατου Εκπροσώπου της ΕΕ Josep Borrell. Ο κ. Borrell συνέχισε λέγοντας ότι «δεν
προσπαθούμε να αποφασίσουμε τι είναι αλήθεια και τι είναι ψευδές. Δεν έχουμε
υπουργούς της Αλήθειας. Αλλά πρέπει να επικεντρωθούμε σε ξένους παράγοντες που
σκόπιμα, με συντονισμένο τρόπο, προσπαθούν να χειραγωγήσουν το πληροφοριακό μας
περιβάλλον». Αυτή η άποψη διατυπώνεται ως αιτιολόγηση αποκλεισμού των ΜΜΕ μιας
τρίτης χώρας. Το παράδοξο είναι ότι στο εσωτερικό της ΕΕ το μιντιακό τοπίο
παράγει τα δικά του αφηγήματα, τη δική του προπαγάνδα και διακατέχεται συχνά
από σοβαρές αντιφάσεις. Πιο συγκεκριμένα, στην περίπτωση της Ελλάδας όπου το
μιντιακό οικοσύστημα μπορεί να μην είναι άμεσα κρατικά ελεγχόμενο, αλλά όπως
επιβεβαιώνουν αφενός η 108η θέση της χώρας μας στη λίστα των
Δημοσιογράφων Χωρίς Σύνορα για την ελευθερία του τύπου, αφετέρου η τοποθέτηση του
Malik Azmani (ευρωβουλευτή της Ομάδας Renew Europe) στην Ολομέλεια του
Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου ο οποίος εξέφρασε στον Έλληνα πρωθυπουργό την αγωνία
του για την «καθοδική πορεία της πολυφωνίας των Μέσων και της Ελευθεροτυπίας
στην Ελλάδα», η μιντιακή πραγματικότητα κάποιων ευρωπαϊκών χωρών μπορεί να απέχει από τον ισχυρισμό του
Ύπατου Εκπροσώπου της ΕΕ.
Εκτός όμως από
τον επίσημο κρατικό αποκλεισμό, η ενημέρωση και οι πληροφορίες οποιαδήποτε
μορφής που φτάνουν στον τελικό χρήστη των μέσων κοινωνικής δικτύωσης (ΜΚΔ)
φαίνεται να προσαρμόζονται στις παραπάνω κυρώσεις της Δύσης, ενώ ακολουθούν και
τα «μυστήρια» μονοπάτια των αλγόριθμων των κοινωνικών δικτύων. Εδώ θα αναδείξω
ακριβώς την κρισιμότητα του ζητήματος των αλγορίθμων των ΜΚΔ, θεματική που έχει
εκτεταμένα προβληματίσει πολιτικούς, κοινωνικούς επιστήμονες, μαθηματικούς,
δημοσιογράφους, ψυχολόγους καθώς και τους καθημερινούς χρήστες. Ένας αλγόριθμος για
να «δουλέψει» χρειάζεται δύο πράγματα: ένα ιστορικό με τα δεδομένα χρήσης και
τον ορισμό ενός επιτυχημένου σκοπού. Κάθε φορέας που δημιουργεί έναν αλγόριθμο
επιμελείται τα δεδομένα που έχει στη διάθεσή του, ορίζει στόχους και το
περιεχόμενο της επιτυχία του και ενσωματώνει τις αξίες ή την ιδεολογία του σε
αυτόν. Με αυτό γίνεται ξεκάθαρο ότι δεν υπάρχουν αντικειμενικά κριτήρια
κατασκευής αλγορίθμων, πολλώ μάλλον σε φορείς και πλατφόρμες που διαχειρίζονται
την ενημέρωση και την καταναλωτική συνήθεια των ανθρώπων με κριτήρια που
υπακούν τους εκάστοτε σκοπούς του ιδιοκτήτη του Μέσου -είναι ζήτημα, δηλαδή,
πολιτικής οικονομίας των Μέσων. Συνεπώς, οι αλγόριθμοι
έχουν σοβαρές επιπτώσεις στην καθημερινή μας ζωή, στον τρόπο που
ενημερωνόμαστε, καταναλώνουμε προϊόντα, ονειρευόμαστε και επικοινωνούμε. Οι
αλγόριθμοι λειτουργούν στη λογική των «δωματίων αντήχησης» όπως παρατηρεί ο Γ.
Πλειός στο κείμενο του στο ίδιο τεύχος και ενισχύουν την «προκατάληψη
επιβεβαίωσης» (confirmation bias) των χρηστών, δηλαδή την τάση επιλεκτικής
επεξεργασίας, αναζήτησης και ερμηνείας πληροφοριών που είναι συνεπείς με τις
υπάρχουσες πεποιθήσεις κάποιου.
Το πόσο
προσαρμόζεται ο αλγόριθμος των ΜΚΔ αποτελεί πια προϊόν απλής παρατήρησης για
τον καθένα και την καθεμιά μας. Με ένα από απλό scrolling down (κύλιση προς τα
κάτω σε μια οθόνη), ειδικά στο περιβάλλον του Instagram, μπορεί κάποιος να
παρατηρήσει ότι το 50% των πραγμάτων που βλέπει στο feed του είναι είτε χορηγούμενο
(πχ. διαφημίσεις), είτε προτεινόμενο περιεχόμενο (πχ. συναφές περιεχόμενο με
αυτό που ήδη ακολουθούμε). Κάτι αντίστοιχο συμβαίνει και στο Facebook με τη
διαφορά ότι εκεί ο χρήστης μπορεί να παρέμβει με ειδικούς ad-blockers
(προγράμματα που μπλοκάρουν τις διαφημίσεις) αποφεύγοντας (κάπως) την εμφάνιση
των χορηγούμενων posts ή διαφημίσεων, είτε παραμετροποιώντας προσεκτικά και
συνεχώς την όποια «περίεργη» εμφανιζόμενη ανάρτηση από τις σχετικές ρυθμίσεις.
Ωστόσο, όπως έχει αποδείξει το ντοκιμαντέρ Social Dilemma (διαθέσιμο στην πλατφόρμα Netflix) τα κοινωνικά δίκτυα απειλούν τον
τρόπο της ενημέρωσής μας καθώς και τη δημοκρατία
στην ουσία της, διότι το πρόβλημα των αλγορίθμων είναι πολύ βαθύτερο από
μερικές «περίεργες» ή μη σχετικές αναρτήσεις στο feed μας. Η παραμετροποίηση
της ροής της πληροφορίας καθώς και ο όγκος της μας καθιστά όλους και όλες
αδύναμους/ες τους να ελέγχουμε κριτικά την ποιότητα της αλλά τις ευρύτερες
επιπτώσεις του ίδιου του μέσου. Ο εθισμός στη συνεχή ροή συναφούς πληροφορίας
που πρακτικά δεν τελειώνει ποτέ, η έκθεση σε έξυπνες και πολύ καλά
παραμετροποιημένες καμπάνιες πληροφορίας ή προώθησης του οτιδήποτε, ή η
δημιουργία μικρών ομάδων (segments) που εκτίθενται σε πληροφορίες που
«ακουμπούν» στις προδιαθέσεις τους, απαρτίζουν ένα περιβάλλον που ο ανθρώπινος
εγκέφαλος νοητικά δεν
είναι σε θέση να επεξεργαστεί πόσο μάλλον να αντιδράσει σε αυτό.
Τα κοινωνικά
δίκτυα, όπως κάποιοι ισχυρίζονται ότι έγινε στις αμερικάνικες εκλογές του 2016,
προκαλούν το έντονο πολιτικό ενδιαφέρον και οι συζητήσεις αποκτούν ένα ύφος
δημόσιας παράστασης, ειδικά όταν επικρατούν έντονος τόνος, προσωπικές προσβολές και βέβαια όταν
κάποιος/α θέτει ζητήματα ηθικής υπεροχής ανεξαρτήτως επιχειρημάτων επιζητώντας
την αποδοχή του «κοινού». Από αυτή την πραγματικότητα δεν έχει ξεφύγει ούτε ο
ρωσο-ουκρανικός πόλεμος. Τα ΜΚΔ τροφοδοτούν τους χρήστες με πληροφορίες, βίντεο
και εικόνες χωρίζοντάς τους σε ομάδες αναλόγως με τις προκαταλήψεις και το περιεχόμενο
που έχουν συνηθίσει να παρακολουθούν. Αυτή είναι η προεπιλεγμένη (default)
διαδικασία που παράγει ο αλγόριθμος. Ένα σχετικό παράδειγμα είναι με ένα βίντεο που κυκλοφόρησε εκτενώς στα ΜΚΔ, ειδικά σε χρήστες που
ακολουθούσαν τα νέα του πολέμου από φιλο-ουκρανικές πηγές, που έδειχνε μια γυναίκα που έδινε οδηγίες στα
ρωσικά για πως οι Ουκρανοί θα μπορούσαν να χρησιμοποιήσουν τα εγκαταλελειμμένα
άρματα μάχης των Ρώσων προς όφελός τους, στρέφοντας δηλαδή τα τανκς αυτά
εναντίον των Ρώσων. Το βίντεο αποδείχτηκε ότι ήταν γυρισμένο πριν από την
έναρξη του πολέμου και η γυναίκα που εμφανίζεται είναι Ρωσίδα. Το ενδιαφέρον
ωστόσο είναι ότι το βίντεο αυτό έγινε διάσημο (viral) στα ΜΚΔ αυτών που εύκολα
αναπαράγουν εύπιστα την προπαγάνδα της μιας πλευράς. Τα ΜΚΔ μέσω αλγορίθμου
τείνουν να δίνουν προτεραιότητα στο περιεχόμενο που βλέπει πρώτα ο χρήστης στη
ροή του, με βάση την πιθανότητα να θέλει πραγματικά να το δει. Το ακόμα πιο ενδιαφέρον είναι ότι συνεχίζουν
και θα συνεχίσουν να εκτίθενται σε τέτοιες πληροφορίες και ενημέρωση με βασικό
κριτήριο τη συνάφεια και όχι την πολυμέρεια ή έστω την ορθή χρονικότητα των
συμβάντων.
Τα μεγάλα ερωτήματα ωστόσο παραμένουν: θα μπορέσουμε ποτέ να θέσουμε κανόνες στη λειτουργία των αλγορίθμων των Μέσων Κοινωνικής Δικτύωσης ή έστω να ελέγχουμε θεσμικά τη λειτουργία τους; Θα συνεχίσουμε σε μια εποχή όπου τα fake news και η προπαγάνδα θα είναι η κανονικότητα των ΜΚΔ; Και ίσως το σημαντικότερο από όλα: ποιος θα ελέγχει αυτούς που στο όνομα των χρηστών/πολιτών ασκούν κυρώσεις ή λογοκρίνουν άλλους, ενώ νομοθετούν για τη ροή της ενημέρωσης στο όνομα της μιας δικής τους αλήθειας; Με δεδομένο ότι οι τεχνολογικές αλλαγές και εξελίξεις δεν γίνεται να ακυρωθούν, πολλώ δε μάλλον τα παραπάνω ερωτήματα να απαντηθούν ρητά και άμεσα, οι πολίτες καλούνται να βγάλουν το φίδι της προπαγάνδας και των fake news από την τρύπα: επερωτώντας κριτικά τι, που, ποιος και κυρίως γιατί παράγει λόγους, εικόνες και αφηγήματα.
