* Δανάη Θεοδωρίδου,
Σκηνοθέτιδα και ερευνήτρια σύγχρονων παραστατικών τεχνών, Διδάσκουσα, Τμήμα
Θεάτρου, ΑΠΘ, FontysUniversity of AppliedSciences, Ολλανδία - Η ανάλυση
περιλαμβάνεται στην έκδοση «Ας μιλήσουμε για τα ΜΜΕ #7 - Ο Πόλεμος στα ΜΜΕ» δημοσιεύει η ομάδα MediaJokers σε
συνεργασία με το Ινστιτούτο Εναλλακτικών Πολιτικών ΕΝΑ .
Ο ανθρωπογεωγράφος P. Romanillos στη διάλεξη του με τίτλο The ViewfromAbove (Η Θέα Από Ψηλά, 2016), συζητά την εποχή μας, εποχή της ανθρωποκαίνου (anthropocene) που η ανθρώπινη δραστηριότητα έχει σημαντική επίδραση στο οικοσύστημα του πλανήτη, ως μια εποχή άμεσα συνδεδεμένη με τις απεικονίσεις του πλανήτη αυτού. Ο τρόπος που απεικονίζουμε τη γη, σε χάρτες, φωτογραφίες και εικόνες, επηρεάζει άμεσα τον τρόπο που σκεφτόμαστε και δρούμε σε αυτή. Από τη δεκαετία του 1970 και μετά, η θέαση της γης «από ψηλά», η διάσημη εικόνα της NASA που παρουσιάζει τον μπλε πλανήτη ως μια σφαίρα ιδωμένη από το διάστημα, έχει άμεση επίδραση στις μετέπειτα πολιτικές εξελίξεις στον πλανήτη αυτό, σύμφωνα με τον Romanillos.
Παλαιότερες
απεικονίσεις παρουσίαζαν τη γη ως μια πεπερασμένη επιφάνεια, ένα γεωμετρικό
σχήμα που αποτελεί αναπόσπαστο μέρος άλλων συστημάτων (πλανητών, αστερισμών,
γαλαξιών κτλ.). Ένα σχήμα που περιβάλλεται από τον αμνιακό σάκο (το νερό) ο
οποίος περικυκλώνει την κατοικήσιμη έκταση δίνοντας μια αίσθηση του «ανήκειν».
Σε αντίθεση, η δημοφιλής εικόνα της γης «από ψηλά», ως έμβλημα της
ανθρωποκαίνου, δηλώνει μια νέα οικονομική και τεχνολογική τάξη πραγμάτων, και
ταυτόχρονα μια νέα μορφή πολιτισμικού ιμπεριαλισμού από μεριάς των ΗΠΑ, μια
ιδιόμορφη άσκηση εξουσίας. Ο πλανήτης γίνεται πλέον ένα αντικείμενο (μια μπλε
σφαίρα) που μπορεί κανείς να το βάλει στο χέρι του και να του φερθεί όπως νομίζει.
Η θέα του «από μέσα» εξαφανίζεται. Αυτό που ζουμάροντας αποτελεί το αποτέλεσμα
πολύπλοκων σχέσεων εξουσίας και χρονοβόρων κοινωνικοπολιτικών διαδικασιών, όταν
προσεγγίζεται από ψηλά δεν είναι τίποτα άλλο από ένα ομοιογενές, χειραγωγήσιμο
αντικείμενο στα χέρια του ανθρώπου. Μια τέτοια θέαση των πραγμάτων, όπως
καταλήγει και ο Romanillos, μας επιστρέφει σταδιακά (από το 1970 και μετά) σε
μια θεοκρατική ερμηνεία των πραγμάτων: η γη από ψηλά γίνεται μέρος μιας
συμπαντικής θεολογικής τάξης που ορίζεται από τον (νέο) θεό, τον άνθρωπο,
δηλαδή εκείνους που έχουν (πολιτική, οικονομική, κοινωνική) δύναμη στη γη.
Σχολιάζοντας
την παραπάνω, έκτοτε, κυρίαρχη θεοκρατική τάξη πραγμάτων, o Γάλλος φιλόσοφος
BrunoLatour, στην παράσταση-διάλεξη “Inside” («Από Μέσα», 2018), προτείνει μια
εναλλακτική θέαση του κόσμου μετακινώντας τη ματιά μας από την πλανητική σε μια
περισσότερο βιοπολιτική θέαση του πλανήτη. Επιβάλλεται, σύμφωνα με τον Latour
–τώρα περισσότερο από ποτέ άλλοτε, λόγω της εκτεταμένης και επικίνδυνης δράσης
του ανθρώπου στον πλανήτη– να πάρουμε το βλέμμα μας από το γενικό και αφηρημένο
«από ψηλά», και να το στρέψουμε στο «από μέσα» εστιάζοντας και εξετάζοντας με
προσοχή τις ιδιαιτερότητες και τις πολύπλοκες κοινωνικοπολιτικές σχέσεις
εξουσίας κάθε κοινότητας χωριστά. Σχέσεις που δεν αφορούν μόνο τον άνθρωπο αλλά
και κάθε άλλο έμψυχο και άψυχο σώμα της κοινότητας αυτής. Μια τέτοια ματιά
κρίνεται επείγουσα και επιτακτική εν όψει τόσο της οικολογικής όσο και της
πολιτικής κρίσης στον δυτικό κόσμο που επιβάλλουν άμεση αλλαγή πλεύσης και νέο
τρόπο προσέγγισης των πραγμάτων.
Ξεκινώντας από
τα παραπάνω, θα ήθελα να μοιραστώ ορισμένες σκέψεις σχετικά με το δυσεύρετο
βλέμμα του «από μέσα» στον πολιτισμό και, κατ’ επέκταση, στην πολιτική. Και θα
ήθελα να κλείσω τις σκέψεις αυτές με μια πρόταση για τέσσερις αρχές εργασίας
που θα μπορούσαν πιθανόν να συμβάλλουν στην εξοικείωσή μας με το βλέμμα αυτό.
Τι θα πει να προσεγγίζει κανείς τα πράγματα «από μέσα»; Θα πει να εξετάζει το
συγκεκριμένο αντικείμενο του ενδιαφέροντός του σε άμεση σχέση με το
κοινωνικοπολιτικό του πλαίσιο, με μια διάθεση αυτοκριτική και ενδελεχή, πέρα
από γενικόλογες, συχνά ψευδο-ορθολογιστικές ιδέες που ισχύουν «πάντα και
παντού». Όπως εύστοχα παρατηρεί, για παράδειγμα, η N. Adajania συχνά ακούγεται
το αόριστο, «ρεαλιστικό» επιχείρημα ότι «η καταπιεσμένη τάξη είναι αυτόματα και
η επαναστατική τάξη ή τουλάχιστον η τάξη που έχει τη δυνατότητα να αλλάξει τα
πράγματα ή είναι υπεύθυνη για την επανάσταση ακριβώς και μόνο επειδή είναι
καταπιεσμένη.» (2015: 51). Παρόμοιες ιδέες αποδεικνύονται εξαιρετικά
αμφισβητήσιμες, παρόλα αυτά, σε πλαίσια όπου σημαντικά μεγάλο μέρος της
εργατικής τάξης είναι ψηφοφόροι, υποστηρικτές ή και μέλη ακροδεξιών και
νεοφασιστικών μορφωμάτων.
Ταυτόχρονα, οι
καλλιτέχνες ElzbietaMatynia και JoannaWarsza αναρωτιούνται τι είναι αυτό που
κάνει έναν εργάτη της τέχνης να συνεχίζει να δουλεύει παρά τους συνεχόμενους
αποκλεισμούς της δουλειάς του από διαφορετικά συστήματα εξουσίας. Έχοντας τη
βάση της στη Ρωσία του Πούτιν, ένα καθεστώς που, όπως η ίδια περιγράφει,
τρομοκρατεί τους πολίτες αποτρέποντας τους από το να αποτελέσουν μέρος ενός
συλλογικού σώματος, ασκώντας δεσποτικές μεθόδους διακυβέρνησης, εξαίροντας την
πλουτοκρατία, την υποκρισία και την εθνικιστική ρητορική (2015: 226)
–οποιαδήποτε ομοιότητα με την τρέχουσα ελληνική πραγματικότητα δεν είναι
συμπτωματική– η Matynia υποστηρίζει ότι οι διαρκείς προτροπές για αποκλεισμό
του έργου της από το καθεστώς Πούτιν θέτουν ένα σημαντικό δίλημμα: να
κινητοποιηθεί κανείς πολιτικά ή να μην κινητοποιηθεί; Κάθε αποκλεισμός, για τη
Matynia, λειτουργεί ως έναυσμα για (αντί)δράση (ακόμα και αν αυτή είναι η
αδράνεια). Σε τι είδους δράση μας καλεί, λοιπόν, ο πρόσφατος αποκλεισμός Ρώσων
καλλιτεχνών στη βάση της εισβολής του Πούτιν στην Ουκρανία, πολλοί εκ των οποίων
μποϊκοτάρονται συστηματικά από το ίδιο το ρωσικό κράτος λόγω της καλλιτεχνικής
ακτιβιστικής τους δράσης; Τι/Ποιον ακριβώς αποκλείουμε όταν αποκλείουμε Ρώσους
καλλιτέχνες σήμερα, από πού/τι, και προς όφελος τίνος;
Αντίστοιχα, σε
τι είδους δράση μας καλεί η στήριξη Ρώσων και Ουκρανών καλλιτεχνών, ακριβώς τον
ίδιο καιρό, λόγω της αντιπολεμικής τους δράσης; Λίγες μέρες πριν, πήρα μέρος σε
ένα ομαδικό residency καλλιτεχνικών στην Αμβέρσα, στο οποίο βρίσκονταν και
Ρώσοι καλλιτέχνες οι οποίοι αναγκάστηκαν να περάσουν με τα πόδια τα σύνορα της
Ρωσίας, μαζί με το τρίχρονο παιδί τους, προκειμένου να καταφέρουν να φτάσουν,
μετά από πολύ κόπο, στο Βέλγιο, χωρίς να γνωρίζουν αν θα καταφέρουν να
επιστρέψουν ξανά στην πατρίδα τους και με τι όρους. Τι είδους δράση είναι αυτή
από μεριάς του οργανισμού που τους προσκάλεσε, δίνοντας τους την ευκαιρία να
απομακρυνθούν από ένα απολυταρχικό καθεστώς σε καιρό που τα πράγματα μοιάζουν
ακόμα πιο απειλητικά για αυτούς;
Και για να
έρθουμε και στα δικά μας: καθώς βρίσκονται εν εξελίξει οι δικαστικές
διαδικασίες δύο εκ των βασικών κατηγορούμενων καλλιτεχνών του ελληνικού #metoo
για ποινικά αδικήματα βιασμών και απόπειρας βιασμών ανήλικων και ενήλικων
ατόμων, μαίνεται η συζήτηση για το αν το έργο τους θα έπρεπε να αποκλειστεί ή όχι
από την προβολή του στη δημόσια σφαίρα. Σε τι δράση καλεί η απόφαση να μη
δίνεται δημόσιος χώρος και χρόνος σε κακοποιητές; Ταυτόχρονα, σε τι δράση καλεί
μια απόφαση να αποκλειστεί (και οικονομικά) ένα καλλιτεχνικό έργο στο οποίο
συμμετέχουν κι άλλοι καλλιτέχνες που κατά συνέπεια θα στερηθούν και αυτοί ένα
πιθανόν σημαντικό εισόδημα; Αλλά για να πάμε ακόμα παραπέρα: σε τι δράση καλεί
ένας τέτοιος αποκλεισμός προκειμένου να αναλογιστεί ο καθένας
(συμπεριλαμβανομένων και όσων συμμετέχουν σε έργο των κατηγορουμένων) τις
ευθύνες του για τα πρόσωπα με τα οποία συνεργάζεται και τον τρόπο που θέλει να
ασκεί το επάγγελμά του ως καλλιτέχνης; Τελικά, όμως, ο δημόσιος λόγος προσώπων
που κατηγορούνται για αντίστοιχα ή άλλα ποινικά αδικήματα ταυτίζεται με το
(καλλιτεχνικό) έργο τους; «Από μέσα» τα πράγματα είναι πράγματι σύνθετα.
Αν οι αποκλεισμοί είναι
μια πρό(σ)κληση που μας ωθεί σε δράση, τότε θα πρέπει να αποφασίσουμε «από
μέσα» τι είδους δράση θέλουμε να στηρίξουμε, υπέρ ή ενάντια σε ποιους και
γιατί, στο συγκεκριμένο (κοινωνικοπολιτικό) πλαίσιο στο οποίο δρούμε. Η τέχνη
(όπως και η πολιτική) οφείλει να σχετίζεται κριτικά με την πολυπλοκότητα και τα
τεκταινόμενα του καιρού της ασκώντας έναν σύνθετο, και άμεσα εξαρτώμενο από το
πλαίσιό του, τρόπο δράσης. Θα ήθελα να κλείσω τις σκέψεις μου αυτές
προτείνοντας ότι η εξάσκησή μας στον πολύπλοκο τρόπο θέασης και δράσης του «από
μέσα» θα μπορούσε να στηριχτεί σε τέσσερις αρχές εργασίας, που αναλύονται
περισσότερο στο πρόσφατο βιβλίο μου Publicing: PractisingDemocracyThroughPerformance
(Nissos, 2022). Οι αρχές αυτές είναι οι εξής: τοπικότητα, ενδελεχής προσοχή,
άσκηση της κοινωνικής μας φαντασίας, και διατάραξη της κυρίαρχης τάξης
πραγμάτων. Μόνο μέσα από την εξαιρετικά προσεκτική μελέτη του εκάστοτε τοπικού
πλαισίου (χωρίς αυτό να προσεγγίζει έστω και στο ελάχιστο τον τοπικισμό), με
ένα βλέμμα ανοιχτό στις ιδιαιτερότητες της κάθε κοινότητας, μπορούμε να
αρχίσουμε να αντιλαμβανόμαστε τον πλανήτη μας αλλιώς και να δρούμε σε αυτόν
«από μέσα». Το βλέμμα αυτό αναπότρεπτα ίσως θα πρέπει να μας οδηγεί και σε μια
δράση που διαταράσσει κυρίαρχες ηγεμονίες, προτείνοντας ευφάνταστα εναλλακτικά
μοντέλα συνύπαρξης, με λιγότερους αποκλεισμούς και περισσότερη κατανόηση και
φροντίδα ανάμεσα σε λαούς και ανθρώπους.
